Saida mak Bíblia?

Hosi Crisogno Soares Freitas Pereira

1.      Saida mak Bíblia: Bíblia hanaran mós Sagrada Eskritura ne’ebé bain-bain Kristaun Katólika sira uza dala-barak. Tanba Maromak ho Nia liafuan mak sagradu, taba ne’e livru be ninia konteúdu tomak hakerek kona-ba Maromak ho Nia lifuan hanaran Sagrada Eskritura [SE]. SE ne’e nu’udar livru sira be tau hamutuk ne’ebé ema mak hakerek ho Maromak nia Espíritu Santu nia kbi’it. Livru sira ne’e kontein ho Maromak nia planu salvasaun ba ema tomak no esperansa ba moris iha tempu ikus nian.

2.      Totál SE mak livru 73 ne’ebé mai hosi livru 64 Testamentu Tuan no livru 27 Testamentu Foun.

3.      Saida mak Testamentu Tuan [TT]: TT, ka livru sira Judeu nian, nu’udar hakerek sira kona-ba relasaun Maromak ho Israel “nasaun be Maromak hili”. Iha livru TT bele hafahe ba parte haat: Livru 5 Pentateuch, livru 16 istória, livru 7 poezia no sabedouria, no livru 18 profeta sira nian. Parte boot hosi livru TT hetan influénsia husi literatura nasaun viziñu sira Israel nian iha Mediaterania. Atu rekonta sira-nia istória rasik, nasaun Israel impresta kultura nasaun sira seluk be hale’u no imita sira-nia forma literatura sira.

4.      Saida mak Pentateuch: Pentateuch mak livru lima dahuluk iha TT. Ne’e mak Jénezis, Ézodu, Levítiku, Númeru, no Deoteronómiu. Iha istória barak SE be famoza no hetan iha livru Pentateuch sira inklui istória kriasaun, Adão no Eva, Noa no istória sira seluk kona-ba orijinidade nasaun Israel no sira-nia ézodu hosi rai Eziptu ne’ebé lidera hosi Moises ba rai Kanãa. Iha mós mandamentu sanolu no lei sira kona-ba moris no orasaun povu Israel. Tanba ne’e, livru ne’e hanaran livru lei ka livru torah.

5.      Saida mak livru istória: Bazeia ba naran, livru istória kontein ho istória sira kona-ba istória nasaun ka povu Israel no Maromak nia servisu iha sira-nia istória.

6.      Saida mak livru poezia ka sabedouria: iha livru 7 poezia no sabedouria be diferente uituan iha estilu literatura no ninia konteúdu. Inklui iha nia laran mak salmo, ne’e mak orasaun sira be hakerek ho estilu poezia. Iha mós livru sira be ko’alia kona-ba oinsá moris ksolok, hanesan provérbiu, no Ben sira. Livru kántiku nu’udar poezia domin be sensual ne’ebé hakerek hodi ko’alia kona-ba domin íntimu Maromak nian be boot tebes ba Nia povu sira.

7.      Saida mak livru profeta sira: Livru profeta sira kontein ho profeta Israel sira-nia hakerek. Papel profeta sira mak kuidadu atu nasaun be Maromak hili nafatin fiel ba promesa be sira halo tiha ona ho Maromak no lori sira filafali kuandu sira kontra Maromak nia hakarak.  Hakerek sira ne’ebé fó influénsia dezeña ho klaru kastigu sira kuandu sira lafiel no prezente sira kuandu sira fiel ba Maromak. Iha ne’e mós, ho segredu, livru profeta sira profesia sai kona-ba Mesias nia mai no fó dezeñu kona-ba Nia-An. Nai Jezús nia moris iha Belén hosi feto-raan ida, Ninia haklaken ba ema sira be moras, ki’ak, no hetan torturasaun, nune’e mós kona-ba Ninia mate ne’ebé profesia tiha ona iha livru profeta sira nian.

8.      Saida mak Testamentu Foun [TF]: TF kompostu hosi livru 27 ne’ebé hakerek hotu ho lian Gregu entre tinan 50-140 Kristu. TF kompostu hosi Evanjellu, istória Apóstulu sira nian, surat sira no livru apokalipse. Tópiku sentrál TF mak Jezús Kristu: Ninia personalidade, Ninia mensajen, Ninia terus, mate, no moris hias, Ninia identidade nu’udar Mesias be promete tiha ona no Ninia relasaun ho ita nu’udar Nai no belun.

9.      Tanba sá TF hakerek iha lian Gregu: TF hakerek iha lian Gregu tanba iha momentu ne’ebá lian Gregu nu’udar lian konversasaun be jeralmente uza iha área Mediterania.

10.  Saida mak Evanjellu: Evanjellu mai hosi liafuan Arabe katak liafuan di’ak. Iha Gregu ‘euaggelion’ no iha Latina ‘evangelium’. Iha TF eziste livru Evanjellu haat. Ne’ebé ko’alia kona-ba istória moris, hanorin sira, terus, mate no moris hias Kristu nian. Evanjelista mak Markus, Mateus, Lukas no João. Livru tolu Evanjellu nian dahuluk (Mateus, Markus, no Lukas) nu’udar Evanjellu sinóptiku. Sinóptiku mai hosi lian Gregu katak haree hanesan, tanba livru tolu ne’e hanesan iha estrutura no ninia konteúdu. Livru Evanjellu hosi João lakontra saida mak livru Evanjellu tolu ne’e hakerek kona-ba Jezús, maibé nia hakerek buat sira be lamosu iha livru Evanjellu sinóptiku.

11.  Saida mak livru Apóstulu sira-nia hahalok: Livru istória Apóstulu sira nian hakerek husi Saun Lukas entre tinan 70-75 Kristu. Livru ne’e kontein ho notasaun kona-ba fiar, ninia dezenvolvimentu no dalan ka métodu moris Igreija dahuluk. Istória kona-ba Jezús sa’e ba lalehan, Espíritu Santu tun mai iha apóstulu sira iha tempu Pentekosta, Saun Estevão nia mate nu’udar martíritu primeiru Igreija Katólika nian no konversaun Saun Paulo, sira ne’e hotu bele hetan iha livru ne’e.

12.  Saida mak Epístula ka surat sira: Epístula ka surat sira nu’udar parte ne’ebé boot liu iha TF nia laran. Epístula fahe ba grupu rua: surat husi Saun Paulo no surat Apoóstolika sira seluk. Surat hotu tuir format hakerek nian iha tempu uluk. Kada surat hahú ho komprimenta no identidade ida be haruka no ida be simu. Tuir mai, mak orasaun, bain-bain ho forma agradesementu. Konteúdu surat mak esplikasaun detallu kona-ba hanorin Kristaun sira, bain-bain fó resposta ba kondisaun ema sira be simu surat. Tuir mai bele hanesan viazen moris autór nian no termina ho mensajen prátiku no komprimentu adeus.

13.  Saida mak Apokalipse: livru ikus iha TF, ne’e mak Apokalipse, hakerek iha depoizde tinan 90 Kristu. Ho língua símbolika barak, livru ne’e prepara istória funu entre Igreija no forsa aat sira ne’ebé termina ho Kristu nia vitória. Maski livru ne’e hakerek atensaun sira be hata’uk ba saida mak sei akontese iha tempu oin mai, livru ne’e bazikamente nu’udar mensajen esperansa ba Igreija.

14.  Tanba ne’e, aprende Bíblia atu komprende Bíblia mak parte importante hosi ita-nia fiar, hanesan saida mak ita lee iha surat Saun Paulo dala-rua ba Timóteo, ne’ebé dehan: “Sagrada Eskritura tomak ne’e hetan inspirasaun husi Maromak no di’ak atu hanorin, fó atensaun no koresaun, no atu treina ba lia-loos, hodi nune’e ema be sai Maromak nian iha posibilidade atu kompetente, no kompletu ho hahalok di’ak tomak (haree iha 2 Timóteo 3: 16-17).