TINAN LITURJIA NO KÓR LITURJIA

Introdusaun

Tinan liturjia, dala barak hanaran mós tinan Kristaun, ne’ebé nu’udar kalendáriu Kristaun sira-nian ka síklu tempu liturjia iha Igreja Kristaun sira-nian iha-ne’ebé determina loron ba ema santu-santa sira, loron boot ne’ebé tenke selebra no parte ida hosi Bíblia ne’ebé asosia ho loron selebrasaun sira ne’e.

 

Ba tempu ne’ebé diferente iha tinan ida liturjia nian, uza mós kór litúrjika ne’ebé diferente. Loron selebrasaun Igreja orinte (Ortodoks Orientál, Katólika Orientál) monu iha loron ne’ebé diferente ho Igreja Osidente sira (Katólika Roma, Anglikana, Luthetan, no Igreja protestante sira seluk) maski sélula hosi selebrasaun ne’e hanesan.

 

1.      Kalendáriu liturjia Igreja Katólika

Igreja katólika iha ninia kalendariu mesak atu maneja selebrasaun, festa, serimónia santu no santa sira-nian, no tempu bain-bain durante tinan ida nia laran. Tanba ne’e, iha kalendáriu Igreja Katólika iha ona leitura sira-ne’ebé programadu tuir tempu selebrasaun Eukarístia loron-loron no domingu-domingu.

Jeralmente ita hatene kalendáriu bain-bain kada tinan hahú iha loron 1 Janeiru no termina iha loron 31 Dezembru. Tinan liturjia diferente ho tinan bain-bain. Loron primeiru tinan liturjia nian mak hahú hosi primeiru domingu adventu (última fulan Novembru – Inisia fulan Dezembru), ne’ebé hein Nai Jezús Kristu nia mai ba dala uluk. Última tinan liturjia monu iha loron festa Kristu Liurai (última fulan Novembru), ne’ebé selebra Nai Jezús Kristu nia mai ba dala rua, ne’e mak tempu nia rohan. Durante tinan liturjia, Igreja aprezenta mistériu salvasaun Maromak nian ne’ebé realiza iha Jezús Kristu nia-An rasik.

Pontu kulminante tinan liturjia nian mak Mistériu Páskua Nai ne’ebé selebra durante loron tolu Páskua ne’ebé ninia kulmina mak iha Páskua kalan. Tinan liturjia fahe ba tempu tolu (3) ne’e mak: tempu espesiál, tempu bain-bain, festa ka seremónia santu santa sira-nian. Tempu espesiál inklui mak síklu Natal (tempu Adventu no tempu Natál) no síklu Páskua (tempu Kuaresma no tempu Páskua). Tempu bain-bain kompostu hosi 34 semana tempu bain-bain nian, iha-ne’ebé ninia kulminante mak iha domingu. Festa seremónia ba santu no santa sira nu’udar kostuma Igreja atu fó respeitu ba ema santu no santa sira, no atu fó onra no adora Maromak mesak ida de’it.

Tanba sa tinan 2022 nu’udar tinan C? Igreja fahe síklu tinan liturjia ba iha tinan tolu (3). Igreja fahe nia bazeia ba Evanjellu ne’ebé atu proklama. Tinan A, ne’e mak tinan 2005, 2008, 2011, 2014 no kontinua: tinan ne’e Evanjellu ne’ebé proklama mak hosi Saun Mateus. Tinan B, ne’e mak tinan 2006, 2009, 2012, no kontinua: tinan ne’e Evanjellu ne’ebé proklama mak hosi Saun Markus. Tinan C, ne’e mak tinan 2007, 2010, 2013, 2016, 2019, 2022 no kontinua: tinan ne’e Evanjellu ne’ebé proklama mak hosi Saun Lukas.

Oinsá kona-ba Evanjellu Saun João? Evanjellu Saun João tau iha tinan tolu ne’e nia laran bazeia ba mistériu fiar nian ne’ebé selebra.

Oinsá determina tinan A, B, no C? Atu determina tinan A, B no C liuhosi fahe tinan ne’e rasik ho númeru 3! Kuandu rezultadu devizaun iha nia restu 1 signifika tinan ne’e mak tinan A. Kuandu rezultadu hosi devizaun iha nia restu 2 signifika tinan ne’e tinan B; kuandu tinan ne’e rasik fahe hotu ba tolu no la-iha nia restu signifika tinan C. Ezemplu, tinan 2022 fahe ba 3 = 674 la iha restu. Tanba ne’e 2022 mak tinan C.

Tinan A, B, no C iha leten ne’e atu determina leitura Evanjellu iha loron domingu-domingu. Leitura Missa loron-loron ne’e determina iha tinan pares no impares (tinan I no II). Hanaran tinan I ka impares, tanba tinan ho númeru impares, ezemplu 2007, 2009, 2011 no seluk-seluk tan. Tinan II ka pares, tanba tinan ho númeru pares, ezemplu 2008, 2010, 1012 no seluk-seluk tan. Ida-ne’ebé halo diferénsia só de’it leitura primeiru, no kona-ba Evanjellu, hanesan.

Tanba ne’e kuandu ita lafalta iha Missa domingu-domingu, durante tinan tolu nia laran, ita kuaze lee hotu ona konteúdu Bíblia. No kuandu ita mós badinas tuir Missa loron-loron, kuaze konteúdu Bíblia ita rona hotu ona durante tinan rua nia laran.

 

2.      Sentidu ne’ebé kompostu iha tinan liturjia nia laran

Festa Jezús Kristu organiza tuir istória, fó mai ita oportunidade atu kompriende filafali eventu sira-ne’ebé boot hosi Ninia moris liuhosi atetude orasaun no meditasaun. Jezús mak Mesias durante ninia inkarnasaun. Tanba ne’e, ita selebra no esperiénsia forsa ka kbi’it hosi ninia salvasaun iha kada eventu ne’ebé prepara iha tinan liturjia Igreja nian ba ita.

Hodi hatama eventu sira ne’e iha selebrasaun liturjia, Igreja tulun no lori forsa Kristu Mesias sakramentalmente ba ita. Buat ne’ebé uluk Jezús halo iha ninia servisu durante ninia istória nia laran, agora Nia halo iha mistériu liturjia nia laran nu’udar Nai ne’ebé moris hias, liuhosi Espíritu Santu.

 

3.      Tuir mai ne’e mak selebrasaun liturjia ne’ebé tama nu’udar nivel ‘loron solemne’, ‘festa’, ‘memoriál’, no loron bain-bain ne’ebé kada selebrasaun iha ninia importánsia.

1)      Loron solemne

Nu’udar nivel ne’ebé aas liu hosi loron festa. Loron solemnidade mak atu selebra eventu sira iha Jezús nia moris, Santa Maria ka Apóstolu sira; iha-ne’ebé eventu sira ne’e nu’udar eventu prinsipál no sentru iha planu salvasaun Maromak nian. Iha Missa santa, selebrasaun solemnidade simboliza ho leitura sira-ne’ebé la’o tuir tempu ne’e (Leitura primeiru, salmo, leitura segundu, no Evanjellu), Glória, no Credo. Kada domingu mós hanaran festa solemnidade.

 

a)      1 Janeiru: Solemnidade Santa Virjen Maria Maromak nia Inan

b)      6 Janeiru: Solemnidade Epifania

c)      19 Marsu: Solemnidade Santu José, Santa Virjen Maria nia espouzu

d)      25 Marsu: Solemnidade Anunsiasaun

e)      Marsu/Abril: Solemnidade Tridum Páskua

f)       Loron 40 depoiz Páskua: Solemnidade Nai Jezús sa’e rasik ba lalehan

g)      Loron 50 depoiz Páskua: Solemnidade Espíritu Santu (Pentakosta)

h)      Domingu depoiz Pentakosta: Solemnidade Maromak Santísima Trinidade

i)       Domingu depoiz solemnidade Maromak Trinidade: Solemnidade Kristu nia futar isin no raan

j)       Sesta feira dopoiz solemnidade Kristu nia futar isin no raan: Solemnidade sagrada Coração de Jezús

k)      24 Juñu: Solemnidade Natál St. João Baptizta

l)       29 Juñu: Solemnidade Santu Pedro no Paulo

m)    15 Agusto: Solemnidade Maromak hasa’e ita Nai Feto Virjen Maria sa’e ba lalehan

n)      1 Novembru: Solemnidade santu no santa sira hotu iha lalehan

o)      Novembru: Solemnidade domingu ikus molok tempu Adventu: Solemnidade Kristu Liurai

p)      8 Dezembru: Solemnidade Maria Imaculada da Conceição

q)      25 Dezembru: Solemnidade Natál do Senhor Jezús

 

2)      Loron Festa

Festa mak selebrasaun litúrjika iha nivel daruak, atu komemora moris Jezús nian, Inan Maria ka Apóstolu sira ka ema santu-santa ne’ebé espesiál. Loron festa ne’e iha mós ninia leitura ne’ebé tuir loron festa ne’ebé iha, maibé iha de’it leitura rua, aumenta ho Glória. Ezemplu: Festa Natál Nai Feto Virjen Maria ne’ebé monu iha loron 8 Setembru, no festa Transfigurasaun no festa Kruz santa (14 Setembru), festa komemora loron matebian sira-nian (2 Novembru).

 

3)      Loron memoriál

Loron memoriál mak selebrasaun loron ema santu santa sira-nian ne’ebé iha nivel festa nia okos. Loron memoriál ne’e iha obrigatóriu atu selebra no iha mós fakultativu atu selebra. Iha loron memoriál santu-santa sira-nian barak mak la selebra kuandu monu iha loron solemnidade, festa, loron domingu, kuarta sinzas, domingu Páskua ka oktaf Páskua.

 

4. Kór liturjia

Ba tempu ne’ebé diferente iha tinan liturjia kada tinan-tinan, uza mós kór liturjia. Tanba ne’e, Igreja Katólika iha norma komprensaun mesak no loos kona-ba kór. Kada kór reflete valór no sentidu espirituál ruma. Nune’e mós bainhira no tempu atu uza kór ne’e rasik tuir ho tempu no selebrasaun sira ka festa ruma bazeia ba kalendáriu liturjia.

Kór ne’ebé ko’alia iha liturjia mak kór estola no kazula ne’ebé amu-lulik sira uza, nune’e mós kór ne’ebé prodiakonu, leitór, akolitus sira uza tuir ho kór ne’ebé amu-lulik sira uza bazeia ba kalendáriu liturjia.

Kór ne’ebé uza iha kór liturjia dezenvolve hamutuk ho hatais liturjia iha liturjia ninia istória. Dezenvolvimentu atu hili kór liturjia iha ninia istória bazeia ba tékniku halo kór iha tempu Gregu antigu. Hili kór liturjia hetan influénsia husi interpretasaun sentidu ba símbolu kór ne’ebé komprende hanesan kultura ida no sosiedade ida. De facto, interpretasaun ba símbolu kór bele oin-oin no diferénsia entre nasaun ka kultura ida ho ida seluk. Maski nune’e, ita bele konkluza sentidu simbólika kór liturjia jeralmente no ninia dalan atu uza.

Iha liturjia, kór simboliza:

1)      Lisan báziku mistériu fiar ne’ebé ita selebra.

2)      Fó importánsia ba viazen moris Kristaun durante tinan liturjia nia laran.

 

Sentidu kada kór liturjia

Verde

Jeralmente, kór verde haree nu’udar kór ne’ebé hakmatek, hafresku, hakalma no umana. Kór ne’e mós hakait ho tempu matak, iha-ne’ebé atmósfera natureza domina ho kór matak ne’ebé fó atmósfera esperaansa. Kór verde ka matak espesifikamente haree nu’udar kór kontemplativa no hakmatek.

Tanba kór matak simboliza hakmatek, kontemplativa, fresku no esperaansa, kór ne’e hatur iha tempu bain-bain iha liturjia durante tinan ida nia laran. Iha tempu bain-bain ne’e, ema sarani komprende di’ak liu ninia rutinidade moris ho hakmatek, kontemplativa ba obra no liafuan Maromak nian liuhosi moris loron-loron, hamutuk ho hala’o moris ho esperaansa ba Maromak nia domin.

Mutin no kinur

Kór mtin hakait ho sentidu moris foun, nu’udar iha liturjia Batizmu, baptizadu foun bain-bain uza hatais mutin. Kór mutin jeralmente haree nu’udar símbolu kastidade, laran-moos, naroman ne’ebé la-bele sai nakukun no lia-loos absoluta. Kór mutin mós simboliza kastidade absoluta. Kór ne’e mós simboliza kastidade perfeitu, vitória, no glória rohan laek. Iha sentidu ne’e mós tanba sá amu papa uza batina mutin, sintu boot mutin no solideo (ka sapeiu ki’ik) mutin.

Kór kinur jeralmente haree nu’udar kór ne’ebé ho forma forte hosi sentidu glória no rohan laek, hanesan kór osan-mean. Iha liturjia, kór mutin no kinur uza tuir sentidu simbolizasaun ne’ebé hanesan, ne’e mak sentidu vitória rohan laek, glória rohan laek, kastidade, no lia-loos. Tanba ne’e mak kór mutin no kinur bele uza hamutuk ka entre ida-ne’e mós bele.

Kór mutin ka kinur uza ba tempu Páskua no Natál, loron solemnidade no loron festa Kristu nian, maibé la’ós loron paisaun Kristu nian. Nune’e mós kór mutin no kinur uza iha solemnidade Santa Virjen Maria, loron festa Arkanju, ema santu-santa sira maibé la’ós martíriu, ba loron solemnidade santu-santa sira hotu iha lalehan (1 Novembru), Saun João Baptizta (24 Juñu), Festa João Evanjelista (27 Dezembru), Bazilika Saun Pedro Apóstolu (22 Fevereiru), no festa konversaun saun Paulo (25 Janeiru).

Mean

Kór mean nu’udar kór ahi no raan. Tan ne’e, kór ne’e iha relasaun boot ho raan martíriu sira nu’udar sasin fiar, hanesan Nai Jezús Kristu rasik fakar raan ba mundu nia moris. Iha tradisaun Roma antiga, kór mean nu’udar símbolu forsa ne’ebé aas liu, tan ne’e kór ne’e uza de’it husi ema funu nain boot, liu-liu sezar. Kuandu kardinál sira uza kór mean ba sira-nia batina, sintu boot no solideo, ne’e signifika katak kardinál sira hateten no hatudu sira-nia prontudaun atu tuir ezemplu martíriu ne’ebé mate tanba fiar.

Iha liturjia kór mean uza iha loron Domingu Ramus, Sesta feira Santa, Domingu Pentakosta, iha selebrasaun Kristu nia paisaun, festa Apóstolu sira-nian no Evanjelista sira, no mós selebrasaun ba martíriu sira.

Roxu

Kór roxu nu’udar símbolu ba sane’ebédouria, balansu, no atetude kuidade, prepara-an. Tanba ne’e, kór roxu hili ba tempu Adventu no prapáskua tanba iha tempu ne’e ema Kristaun hotu hetan konvite atu koverte, prepara-an, kuidadu-an ba selebrasaun solemnidade Natál no Páskua. Kór ne’e mós uza ba nesesidade orasaun konversaun nian.

Jeralmente, liturjia ba matebian sira uza kór roxu nu’udar troka hosi kór metan. Iha liturjia matebian sira-nian, kór ne’e simboliza oferese-an, konverte-an no husu perdaun no domin ba Maromak hodi perdua ema ne’ebé mate ona no ita hotu nu’udar povu fiar nain.

Metan

Kór metan nu’udar versu kór mutin no simboliza buat la-iha, nakukun, sakrifísiu, kalan, mate, no reinu ema mate nian. Tanba ne’e, kór metan bele simboliza triste no kondolénsia ne’ebé intensive. Kór ne’e bele uza iha liturjia matebian sira-nian, maski uza kór ne’e iha tempu agora ho lisan fakultativu no dalabarak la uza ona.

 

5.      Sentidu tempu importante iha tinan liturjia

Tinan Liturgia (Fahe ba tempu 3) ne’e mak:

1)      Tempu Natál

2)      Tempu Páskua

3)      Tempu bain-bain

Tempu Natál

1. Adventu (Adventus = mai katak simu Na’i  nia mai)
2. Natál no Oktaf Natál
3. Taka tempu Natál (Epifania: 6 Janeiru, Aprezentasaun kosok Jezús iha uma kreda: 2 fevereiru ’40 dias depois de Natal do Senhor’)

Importante atu hatene katak tempu ba dala uluk iha tinan liturjia hahú iha domingu I Advetu to’o domingu IV Adventu. Kór liturjia mak violeta ka roxu. Tempu Natál hahú iha loron 24 Dezembru kalan to’o loron 6 Janeiru. Kór liturjia mak mutin.

 

Sentidu hosi Adventu

Adventu mai husi lia Latina ADVENTUS “mai to’o”. No leitura ne’ene’ebé ita rona sempre ko’alia kona-ba “konversaun”. Ninia Kór liturjia mak violeta ka roxu ne’ebé fó sentidu “sakrifisiu, perparasaun, no konversaun. Iha tempu Adventu iha mós lilin Adventu ne’ebé simboliza ita-nia hein ba Nai Jezús nia mai. Lilin adventu ne’e, Igreja fó sentidu kada lilin ho tópiku espesiál mak hanesan “esperaansa”, “fiar”, “ksolok/gaudate”, no “domin.”

 

Sentidu hosi Natál

Natál bain-bain monu iha loron 25 Dezembru nu’udar loron Jezús moris. Tan ne’e, kór liturjia mak mutin iha-ne’ebé hatudu ka figuriza situasaun haksolok ka kontenti. Loron Natál iha mós festa espesiál mak hanesan: festa Sagrada Família, 26 Dezembru (Santu Estevão, Martíriu); 27 Dezembru (St. João Apóstolu no Evanjelista); 28 Dezembru (labarik martíriu); 1 Janeiru (St. Maria Maromak Inan). Iha tempu Natál mós ita selebra festa Epifania iha-ne’ebé liurai nain tolu mai haree kosok Jezús (Gaspar, Melkior, no Baltazar). Sira lori osan-mean (liurai), insensu (Maromak), no mirra (ema). Iha festa ne’e mós fó sentidu katak Nai hatudu Nia-An ba ema jintiu sira-ne’ebé ita komemora iha loron 6 Janeiru. Tempu Natál ne’e nia finalidade mak aprezenta Jezús iha uma kreda boot Jeruzalem ne’ebé monu iha loron 2 Fevereiru.

 

Tempu Páskua

Iha tempu Páskua nia laran fahe ba enventu sira tuir mai ne’e:

1. Kuarta feira sinzas
2. Semana santa (Domingu ramus, loron santa (Kinta feira santa, Sesta feira santa, Páskua kalan)
3. Páskua no oktaf Páskua
4. Kristu nia Resureisaun
5. Novena ba pentekosta no pentekosta

Sentidu hosi Kuarta feira sinzas no sexta feira santa

Halo jejum iha kuarta feira sinzas no iha sesta feira halo apstenénsia. Jejum nia signifikadu katak han uituan (jujum fíziku), ajuda ema seluk ne’ebé presiza (jejum morál), reza lor-loron, konfesa no komunga (jejum espirituál). Iha tempu ne’e mós ita sarani halo apstenénsia katak lahan na’an, lahan ka lahemu buat ne’ebé ita gosta liu. Ka liafuan seluk bele dehan hamenus gostu isin nian. Iha loron ne’e kór liturjia mak violeta ka roxu.

 

Semana Santa

Hahú iha Domingu ramus, no kontinua ba semana santa iha-ne’ebé Jezús terus to’o mate iha KRUZ. Semana ne’e la’ós semana tristeza nian. Maibé loloos ne’e semana vitória do Senhor, semana orasaun no mate.

 

Sentidu hosi Domingu ramus

Relembra ita, kona-ba Jezús nu’udar Liurai no Maksoin ne’ebé tama iha Jeruzalem.

Ritus:

1. Bensa ramus
2. Prosesaun ba Igreja laran
3. Istória terus durante santa Missa

Ramus nia sentidu mak “ita-nia lealdade ba Kristu.” No kór liturjia mak mean.

 

Sentidu hosi Loron santa (Kinta Santa, Sesta Santa no Sábadu Alleluia)

Loron selebrasaun Jezús nia terus, mate no moris hias. Loron tolu ne’e nu’udar pontu kulminante fiar sarani no lale’uk tinan liturjia nian.

 

Sentidu hosi Kuarta feira Santa

Kuarta feira Santra nu’udar eventu han dala ikus ne’ebé Nai Jezús halo hamutuk ho nia Apóstolu sira. Iha-ne’e Jezús fase Apóstolu sira-nia ain no momentu ne’ebé hanesan Jezús hari’i sakramentu komuniaun. La-la’ok selebrasaun Missa mak tuir mai ne’e:

1. Misa boot
2. Fase ain
3. Bensaun ba mina santa (mina ba ema moras; mina krisma; no mina katekumen)
4. Prosesaun Santisimu Sakramentu
5. Hamos altar
6. Lelir mate “halerik mate” – silensiu hamutuk ho Jezús iha jardin Oliveira.

Kór liturjia ne’ebé uza mak mutin.

Sentidu hosi Sexta feira santa

La-iha Missa maibé iha deit “Liturjia Palavra/hamulak” ne’ebé hanoin fila-fali Jezús nia terus no mate. Hamulak ne’e iha oin tolu:

1. Rona Maromak nia futar lia
2. Adora Kruz santa
3. Simu komunga

Kór liturjia mak mean.

 

Sentidu hosi Páskua kalan

Sentidu mistériu Páskua mak ‘liuhosi nakukun ita to’o ba naroman, liuhosi terus ita sei hetan ksolok loos, liuhosi kruz ita sei to’o ba moris hias, ohin ita sente kesi metin maibé agora ita independente ona, ohin ita mate agora ita moris ona’.

 

Selebrasaun Páskua kalan mak:

1. Selebrasaun NAROMAN
2. Liturjia baptizmál
3. Missa santa.

 

Selebrasaun Páskua no Oktaf Páskua

Festa Páskua nu’udar festa Igreja Katólika nian ne’ebé boot liu festa hotu-hotu. Festa ne’e relembra ita kona-ba Jezús nia moris hias hosi mate. Sentidu MORIS HIAS ne’e mak sai nu’udar pontu kulminante fiar sarani. No festa Páskua sempre halo iha loron Domingu ho kór liturjia mak mutin.

 

Sentidu hosi Festa Jezús sa’e ba LALEHAN

Depoizde Jezús nia moris hias, Nia sei hela to’o loron 40 hamutuk ho nia Apóstolu sira. No ba loron 40 ne’e mak Jezús sa’e ba Lalehan. Signifika katak ita mós sei ba lalehan loron ida bainhira durante ita moris iha mundu hala’o Ninia ukun fuan santa.

 

Sentidu hosi Pentekosta

Depoizde loron 10 Jezús sa’e ba lalehan ka bele dehan depoizde loron 50 Jezús moris hias husi mate. Loron ne’e Igreja husu grasa Espíritu Santu atu horik iha ita ida-idak nu’udar membru Igreja. Tanba ne’e loron Espíritu Santu iha selebrasaun liturjia uza kór mean.

 

Tempu bain-bain

Loron sira-ne’ebé inklui iha tempu bain-bain litúrjika nian. Tempu bain-bain iha 33 ka 34 semana. Tempu ne’e hahú iha loron segunda depoizde festa Baptismo do senhor, no to’o iha loron kuarta feira sinzas. Kontinua fali iha loron segunda depoizde domingu pentakosta to’o loron sábadu molok tama iha domingu I adventu.

 

Konkluzaun

Relijiaun Katólika haree tempu nu’udar linear, iha tempu hahú no hotu. Durante tempu ne’e haree nu’udar síklu meditasaun kona-ba asuntu sagradu. Tan ne’e, tinan liturjia mak síklu selebrasaun atu komemora Jezús no Nia Inan maria, anju sira, santu-santa sira-nia moris ne’ebé sai ezemplu ba ita-nia moris sagrada. Tanba ne’e, kada tinan, sarani Katólika hamoris Evanjellu, hosi tempu inkarnasaun Kristu nian, Ninia Natál to’o Nia sa’e ba lalehan hodi haruka Espíritu Santu mai iha mundu atu sai mahein ba sira-ne’ené atu fiar no fiar ona iha Kristu nu’udar Maromak Oan.Tinan liturjia, dala barak hanaran mós tinan Kristaun, ne’ebé nu’udar kalendáriu Kristaun sira-nian ka síklu tempu liturjia iha Igreja Kristaun sira-nian iha-ne’ebé determina loron ba ema santu-santa sira, loron boot ne’ebé tenke selebra no parte ida hosi Bíblia ne’ebé asosia ho loron selebrasaun sira ne’e.